در نمط پنجم طی دوازده فصل راجع به این موضوعات بحث می شود:
1-علت حاجت به موثر وجوب غیری است(چیستی معلولیت)
2-هر حادثی مسبوق به زمان است(هستی زمان)
3-زمان مقدار حرکت است(چیستی زمان)
4-هر حادثی مسبوق به ماده است(هستی هیولی (و ماده اولی یا جزء لایتجزای متکلمان))
5-هر ممکنی حادث بالذات است(حدوث ذاتی در مقابل حدوث زمانی، امکان قدیم بالزمان)
6-تخلف معلول از علت تامه محال است(مساله ضرورت حکما و اولویت متکلمین، فاعلیت نه علیت یا انکار علیت غیر واجب)
7-ابداع یعنی وجودی تعلق به ماده یا آلت یا زمان نداشته باشد(مثال نجار)(اختراع: فقط مسبوق به ماده است«اجسام فلکی» و احداث مسبوق به ماده و مدت است«اجسام عنصری»-فعل واجب یا مبدع است یا مخترع یا کائن(=حادث و مصنوع)شیخ بجای اختراع، واژه تکوین را بکار برده است. تقابل این سه فعل عرضی است.
8-ترجح بلامرجح محال است(مورد اتفاق حکما و متکلمین)(مساله ترجیح بلامرجح محال است هم به تبع مطرح می شود که اشاعره محال نمی دانند اما فلاسفه و عدلیه(شیعه و معتزله) ممتنع می دانند
9-از واحد حقیقی جز واحد صدور نمی یابد. عدم جواز صدور کثیراز واحد و به تبع آن استحاله صدور واحد از کثیر. فلاسفه سه مکتب مشا و اشراق و متعالیه بر سر این مساله اتفاق دارند اما متکلمان در آن تشکیک کرده و احیانا معتقدان به آن را تکفیر هم کرده اند
10-آیا واجب الوجود و قدیم واحد است یا متعدد، همان نفس محسوسات و طبیعت است یا ماهیات یا غیر آن. عرفا می گویند خدا وجود الموجودات است
